Op 12 april jongstleden heeft de Eerste Kamer ingestemd met een wetsvoorstel over de uitbreiding van het spreekrecht voor slachtoffers van ernstige misdrijven. Deze slachtoffers, maar ook nabestaanden, mogen zich tot op heden enkel uitlaten over de gevolgen die het strafbare feit of het overlijden van het slachtoffer bij hen teweeg hebben gebracht. Met ingang van 1 juli 2016 mogen zij zich onder meer ook uit gaan laten over het bewijs in een zaak, de schuld van de verdachte en wat volgens hen een passende straf zou zijn.
Van oudsher gaat het in een strafzaak om de overheid tegen de verdachte. Daar waar eerst geen enkele rol was weggelegd voor het slachtoffer, is de laatste decennia echter sprake van een ontwikkeling waarbij de rol van het slachtoffer in het strafproces wordt versterkt. Zo heeft een slachtoffer inmiddels recht op informatie en kan in een strafproces een schadevergoeding worden verzocht.
In 2005 is het spreekrecht ingevoerd en hebben slachtoffers en nabestaanden letterlijk een stem gekregen in het strafproces. Hiermee werd gehoor gegeven aan een toenemende behoefte van slachtoffers om te worden gehoord, te worden erkend en om zijn of haar ervaringen over en beleving van het misdrijf te delen met de rechter die het oordeel moet vellen. In 2012 is dit spreekrecht verruimd en werd het ook mogelijk dat slachtoffers en nabestaanden hun spreekrecht lieten uitoefenen door bijvoorbeeld hun advocaat of een medewerker van Slachtofferhulp.
Uit een evaluatie van dit huidige spreekrecht bleek dat de hiervoor genoemde inhoudelijke beperking voor een gedeelte van de spreekgerechtigden een nadeel was en zij een ruimere invulling wilden geven aan het spreekrecht dan de wet op dat moment voorschreef. Daarnaast bleek ook dat in de praktijk door een aantal rechters reeds een ruimere verklaring waarin ook overwegingen over bewijs, de visie op de dader en de op te leggen straf werden toegestaan. Dit verschil in omgang met het spreekrecht tussen verschillende rechter is onwenselijk omdat het leidt tot rechtsongelijkheid en onvoorspelbaarheid van rechterlijke beslissingen over de grenzen van het spreekrecht.
Het doel van de wetgever bij de verruiming van het spreekrecht met ingang van 1 juli aanstaande is voornamelijk dat zij wil voorzien in een behoefte van slachtoffers en nabestaanden om zich over meer punten te mogen uitspreken. Hierbij wordt wel opgemerkt dat het uitgangspunt blijft dat het slachtoffer geen partij wordt in het strafproces met eigen bevoegdheden om resultaten van het onderzoek in de strafzaak te beïnvloeden.
Bij velen zal begrip bestaan voor deze behoefte van slachtoffers om zich uit te mogen spreken over de verdachte, over het bewijs en over wat een passende straf zou zijn. Er moet echter wel rekening worden gehouden met een aantal mogelijke nadelen. Zo zijn er processuele bezwaren te bedenken zoals een belemmering van een voortvarende strafrechtspleging en het ontstaan van een ‘tweede schaduw-officier van justitie’ omdat door of namens het slachtoffer ook over juridische elementen een oordeel gegeven mag worden. Daarnaast dient ook het slachtoffer rekening te houden met mogelijke nadelige gevolgen van het volledig uitoefenen van zijn spreekrecht.
Allereerst brengt de juridische aard van het nieuwe spreekrecht met zich mee dat het in de praktijk naar verwachting vaker zal worden uitgeoefend door een advocaat en bestaat de kans dat dit ervoor zorgt dat de persoonlijke ervaringen van het slachtoffer en de nabestaanden, waar het spreekrecht oorspronkelijk juist voor was bedoeld, worden ondergesneeuwd door juridische discussies over bewijs. Hierdoor kan het slachtoffer zich onvoldoende gehoord voelen wat betreft de persoonlijke ervaringen en de gevolgen die het strafbare feit hebben voor hem of haar hebben gehad.
Daarnaast bestaat de kans dat een slachtoffer die zich uitlaat over de verdachte of over het bestaan van voldoende bewijs door de verdachte of zijn advocaat kritisch zal worden benaderd op die punten. De wetgever verwacht ook dat vanuit de zijde van de verdachte alerter reageert op wat het slachtoffer verklaard en mag volgens hem onjuiste beweringen over de toedracht van het strafbare feit niet zonder meer onweersproken laten. Er zullen dus vaker hevige discussies ontstaan over het bewijs en de toedracht van het strafbare feit, wat mogelijk zelfs zal leiden tot getuigenverhoren van slachtoffers. Hierbij kunnen de verklaringen van deze slachtoffers in twijfel worden getrokken en zullen zij aan een vragenvuur worden onderworpen.
Tot slot is een mogelijk nadeel aan het toekennen van het recht om over juridisch inhoudelijke punten iets te zeggen waar de rechter rekening mee moet houden, dat dit de verwachting kan wekken bij slachtoffers of nabestaanden dat zij het verloop van het strafproces wezenlijk kunnen beïnvloeden. Het slachtoffer of de nabestaande zal zich mogelijk tekort gedaan voelen als de beslissing van de rechter over het aanwezige bewijs of de hoogte van de straf uiteindelijk fors zal afwijken van hetgeen hij of zij naar voren heeft gebracht. Zo is een rechter gebonden aan regels omtrent de weging van bewijsmiddelen, strafmaxima en strafrichtlijnen en worden de persoonlijke omstandigheden van de verdachte bij een eventuele strafoplegging meegewogen.
Vanaf 1 juli zal met dit nieuwe spreekrecht worden gewerkt en dan zal blijken hoe dit in de praktijk exact zal worden ingevuld en of de huidige bezwaren ook daadwerkelijk terecht zijn. Eén ding is wel duidelijk: een slachtoffer of nabestaande doet er goed aan zich te laten adviseren over wat het nieuwe spreekrecht exact inhoudt, wat zijn of haar rol in het strafproces is en welke verwachtingen hij of zij kan en moet hebben. Hoewel gedachten en emoties van slachtoffers en nabestaanden vaak heel goed te begrijpen zijn, kan en zal hiermee in een strafproces niet altijd rekening gehouden worden, want;
Een slachtoffer spreekt recht uit zijn hart, maar de rechter moet ‘hard’ recht spreken!
